#LocalZine là tập hợp những câu chuyện và trải nghiệm về đời sống, văn hóa Việt
Tò he cụ bán mấy đồng, Con mua một chiếc cho chồng con chơi. Chồng con đánh hỏng thì thôi. Con mua chiếc khác con chơi một mình
CON GIỐNG BỘT – Hoài niệm ngày cũ

Ảnh: KMM Film Studio

(Ảnh tư liệu của Viện Khoa học xã hội Việt Nam)
Trước đây, tò he không được gọi là tò he, mà tên là con giống bột. Con giống bột ngày xưa có 2 dòng. Một loại là con giống Ta có xuất xứ từ Đồng Xuân, Đồng Lạc.

/ Con giống Đồng Xuân được phục chế bởi nghệ nhân Đặng Văn Hậu – Ảnh: Nam Trần /
Loại thứ hai là con giống Khách (hay còn gọi là con giống Phố Khách) du nhập từ Trung Quốc, thường có ở Mã Mây, Hàng Buồm – nơi sinh sống của người Hoa tại Hà Nội.

/ Con giống Phố Khách được phục chế bởi nghệ nhân Đặng Văn Hậu – Ảnh: Nam Trần /
Hai loại con giống trên được nặn bằng bột hoành tinh trộn bột nếp, sau khi đã thành hình thì được phết thêm một lớp dầu quang bóng để bảo quản được lâu. Đến đầu những năm 90 thì con giống Phố Khách và Đồng Xuân đã gần như thất truyền, chỉ còn lại con giống Phú Xuyên.

Ảnh: Nam Trần

Ảnh: Tuổi Trẻ Online

Để làm tò he, người làng Xuân La phải chọn gạo khá kỹ. Nguyên liệu chính để làm tò he là bột gạo tẻ có trộn ít nếp, tỉ lệ 10 gạo : 1 nếp. Công đoạn quan trọng nhất là luộc bột để có độ dẻo phù hợp. Tiếp đó, người ta pha bột với đường rồi phơi khô, đồ chín thành bột nặn. Bột được nắm lại thành từng vắt và nhuộm màu. Bốn màu cơ bản của tò he là:
- Màu vàng: làm từ hoa hòe hoặc củ nghệ;
- Màu đỏ: làm từ quả gấc hoặc quả dành dành;
- Màu đen: làm từ cây nhọ nồi hoặc tro rơm, rạ;
- Màu xanh: làm từ lá chàm hoặc lá riềng

Ảnh: Nghệ nhân Lê Xuân Tung
TÒ HE VIỆT – Tái hiện ký ức
Nghệ nhân Đặng Văn Hậu sinh ra tại làng nghề nặn con giống bột Xuân La (Phú Xuyên). Theo ông mình là nghệ nhân Đặng Văn Hạ đi nặn con giống từ năm 2001, đến nay đã gần 20 năm anh Hậu theo đuổi nghề này. Người làng Xuân La hầu như ai cũng biết nặn con giống, nhưng còn theo nghề thì rất ít người. Trong quá trình gìn giữ nghề truyền thống của cha ông, anh Hậu gặp không ít khó khăn.

Năm 2012, do cơ duyên mà anh Hậu có dịp gặp gỡ nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách – một người cũng luôn đau đáu trong lòng nỗi niềm “thấy thương trẻ con ngày nay không biết được nhiều cái hay, đẹp của nền văn hóa truyền thống Việt”.

Ngoài việc thực hiện những dự án phục dựng cùng nhà nghiên cứu Trịnh Bách, nghệ nhân Đặng Văn Hậu còn nặn và bán con giống bột tại các hội chợ, Trung tâm thương mại, biểu diễn và hướng dẫn nặn tại các trường học, sự kiện văn hóa. Vào cuối tuần, anh Hậu mở thêm lớp dạy nghề tại nhà. Bên cạnh đó anh còn phát triển Tò He Việt.

Ảnh: Tò He Việt
TÍCH TRUNG THU – Tò he hôm nay
Trong những câu chuyện dân gian về Trung thu, chúng ta đã “quen mặt” 3 nhân vật là chú Cuội, chị Hằng, và Thỏ Ngọc. Thế nhưng bạn có biết còn 3 nhân vật nữa là vợ chú Cuội, Thiềm Thừ, và Trâu?

Ảnh: Tò He Việt
Không muốn quá khứ bị quên lãng, dự án Tích Trung Thu đã ra đời. Dựa trên 6 tích Trung thu cổ được cô đọng trong 6 bài thơ của nhà nghiên cứu Trịnh Bách, với phong cách thiết kế hiện đại và phóng khoáng, họa sĩ minh họa Cẩm Anh (CamAnh Ng Illustration) đã cùng nghệ nhân Đặng Văn Hậu (Tò He Việt) nhào nặn nên 6 nhân vật đặc trưng cho mùa Trung thu: chị Hằng, chú Cuội, vợ chú Cuội, Thỏ Ngọc, Thiềm Thừ và Trâu.

Một hôm vợ Cuội lỡ tè gốc cây
Hoảng kinh hồn vía lên mây
Mặc Cuội níu rễ đa bay về trời
Cung Trăng thoáng chốc đến nơi
Chị Hằng, Thỏ Ngọc vui mời nghỉ chân
Từ đây người cõi dương trần
Trông lên thấy bóng đa thần trong trăng”
(Vợ Cuội – Tác giả: Nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách)
Ảnh: Tò He Việt

Ngoảnh trông xuống thế nhớ nhà thở than
Chăn trâu đỡ việc chị Hằng
Sáng đi đốn củi tối giăng lưới chài
Trên trăng ngày vắn đêm dài
Thiềm Thừ, Thỏ Ngọc đôi người bạn thân
Bón chăm cây quế ngoài sân
Ra chợ bán quế đỡ đần gạo cơm”
(Chú Cuội – Tác giả: Nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách)
Ảnh: Tò He Việt

Vợ vua Hậu Nghệ tài năng hơn người
Vua diệt quạ lửa cứu đời
Nhưng sau chết trận dứt dời mối duyên
Hằng Nga nhờ uống thuốc tiên
Cùng con Thỏ Ngọc bay lên cung Hàn
Trăng thu rực rỡ sắc vàng
Ấy là từ ánh hào quang chị Hằng
(Hằng Nga – Tác giả: Nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách)
Ảnh: Tò He Việt

Lá đa cung Quảng là toa thuốc trời
Chiều chiều thỏ nhặt lá rơi
Nửa ăn lót dạ nửa phơi để dành
Đêm thu dưới bóng trăng thanh
Tỏ cho vào cối giã thành tiên đan
Những ai cảm mạo thương hàn
Xin con thỏ ngọc một thang thuốc thần”
(Thỏ Ngọc – Tác giả: Nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách)
Ảnh: Tò He Việt

Sống trên cung Quảng bạn thân chị Hằng
Thiềm Thừ hay bỡn cợt trăng
Ngậm trăng vào miệng tung tăng xuống trần
Cho vầng trăng chiếu thêm gần
Ánh trăng soi tỏ đến từng cánh hoa
Đêm Thu đợi lúc trăng tà
Trong trăng thấy lão cóc già ba chân
(Thiềm Thừ – Tác giả: Nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách)
Ảnh: Tò He Việt

Cỏ trăng vàng bạc căng lườn mướt đuôi
Ăn no Cuội dẫn đi chơi
Ngủ nghê tắm mát rồi xuôi ra đồng
Cấy cầy trên Nguyệt thong dong
Một quan mạ vốn trăm công lúa lời
Ngắm trăng vàng chiếu lưng trời
Thấy trâu ăn cỏ Cuội ngồi gốc đa”
(Trâu – Tác giả: Nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách)
Ảnh: Tò He Việt
Cẩm Anh – họa sĩ minh họa của dự án Tích Trung Thu


Để cho ra đời 6 nhân vật trong Tích Trung Thu, anh Hậu và Cẩm Anh còn nhận được sự ủng hộ và giúp đỡ nhiệt tình của bạn bè cũng như các đối tác tham gia khác: chị Thuỷ – trợ lý của anh Hậu, cửa hàng thủ công Ra Riêng, các bạn ở KMM Film Studio, Nga và Xu – 2 bạn trợ lý dự án, Nghĩa – làm AR cho các nhân vật và Minh – viết nhạc.

KẾT
Tò he, hay con giống bột, là một nét văn hóa gắn liền với người dân Việt Nam đã từ rất lâu đời. Có giai đoạn, những con giống bột này tưởng chừng đã mãi mãi ở lại trong hoài niệm, vì không cạnh tranh nổi với những món đồ chơi hiện đại, cũng như không còn mấy ai giữ nghề nữa.
Sự trở lại của tò he trong những năm gần đây là một điều đáng mừng. Cùng với “màn comeback” ngoạn mục của mình, con giống bột đã thay đổi nhiều so với thời xưa. Con đường hồi sinh con giống bột hiện nay đã không còn là chặng đường riêng của những người như nhà nghiên cứu Trịnh Bách, như nghệ nhân Đặng Văn Hậu, mà đã có sự tham gia của các thế hệ trẻ Việt.

Cẩm Anh chia sẻ, “Mình hi vọng là các bạn trẻ, những người đang được tiếp xúc với các nền tảng công nghệ hiện đại, nơi mọi thứ đều rất nhanh và ấn tượng, sẽ không quên các giá trị truyền thống. Chúng ta hoàn toàn có thể sử dụng thế mạnh của giới trẻ để kể lại câu chuyện văn hoá thú vị của chính mình, dưới một hình thức khác, để cho nó sống mãi.”